Чөлөөт бүс
Хужирт яваа тарвагыг агнаж болдоггүй
Тарвага бүлээр амьдардаг мэрэгч билээ. Дэлхийд 14 зүйл тарвага байдгийн 8 зүйл нь Евроазид, 6 зүйл нь Америкт тархан амьдардаг. Харин Монгол оронд Алтай, Монгол гэсэн хоёр зүйл тарвага бий. Алтайн тарвага биеэр арай том, үс ноолуур нь өтгөн, сахлаг гоёмсог, дуу нь монгол тарваганаас нарийн, шингэн байдаг.
Нас бие гүйцсэн тарваганы жин 9.8 килограмм, биеийн урт нь 63 сантиметр. 90-160 миллиметр урт сүүлтэй. Шанаа, хоншоор, эрүү, нүдний орчим байх 3-6 сантиметр урт үснүүд нь харанхуй нүхэнд орж гарах, байрлахад мэдрүүлийн үүрэг гүйцэтгэнэ. Хойд хөл нь таван хуруутай бол урд хөл нь дөрвөн хуруутай байдаг онцлогтой. Хойд хөл нь урд хөлнөөс арай урт, бахим бүдүүн, мохоо хүчирхэг байдаг.
Эрийг бурхи, эмийг тарч, төллөсөн тарчийг нагай, тухайн жилийн төлийг мөндөл, дөнгөж гарсныг эргүү цагаан, нэг өвөл өнгөрснийг хотил, хоёр өвөл өнгөрснийг шар хацарт хэмээн нэрлэдэг. Шар хацарт гэгдэх наснаас эхлэн тарч хээл авч 30-35 хоног тээж, 4-5 дугаар сард 5-12 мөндөл гаргадаг. Тарвага 10 нас хүртэл төллөх чадвартай бөгөөд 15-16 жил насалдаг. Усныхаа хэрэгцээг өглөөний шүүдэр, ургамалд хадгалагдах усаар нөхдөг. Харин ургамал хатаж гандсан үед цас идэж, горхины ус уудаг.
Тарвага нэгийгээ хужирт явуулдаг. Хоёр завжаараа дүүрэн хужир дүүргээд үсэндээ хужир шингээгээд ирдэг. Хужирт яваа тарвагыг агнаж болдоггүй. Тарвага нь 42 төрлийн эмийн ургамал түүж иддэг учраас түүний юм бүхэн нь хүний өвчнийг анагаах увидастай байдаг байна. Жилийн 160-175 хоног буюу 6 сар орчмыг ичээндээ унтаж өнгөрүүлдэг. Энэ үедээ минутанд 1 удаа амьсгалдаг.
Ичсэн тарваганы зүрхний цохилт удааширч, биеийн дулаан нь цельсийн 4.6-7 хэм хүртэл буурдаг атал үхдэггүй. Ерөөсөө яаж ичдэг нууц нь одоо хүртэл тайлагдаагүй байна. Тарваганы нүх нь ичээ, зусаал, дайснаас түр нуугдах муу нүх гэж ангилагдана. Ичээ нүх нь амрах, ичих, бүүр бие засах тусгай өрөөнүүдтэй. Тарвага идэшлэх, тоглох, нарлах, нутгийнхаа хил хязгаарыг тэмдэглэх, ичээ ноохойгоо засах зэрэгт өдөрт дунджаар 5-7 цаг зарцуулж үлдсэн бүх хугацаа буюу 87.5 хувийг нүхэндээ өнгөрүүлдэг.
Нас гүйцсэн нэг тарваганаас ойролцоогоор 10 килограмм өөхтэй мах гарна. Арьсыг нь арилжиж, махаар нь боодог, хорхог хийж, өөхөөр нь хүн малын яр шарх, хөхүүл ханиадыг эдгээнэ. Сайн ходоодыг нь хавар турж эцсэн малд өгч тэнхрүүлнэ. Муу ходоодоор нь нохой хооллоно. Шүд хумсаар нь гоёл чимэглэлийн зүйл хийнэ. Сүүлний үсээр нь бийр хийх гэх мэтээр тарвагыг монголчууд ямар ч хаягдалгүй ашигладаг байна. 1865 онд баруун Монголоос Өргөө, Хиагт, Ховдын хязгаараар урд, хойд хөршид худалдаалсан тарваганы арьс 30 мянга, 1922-1931 онд 16 сая орчим арьсыг хил нэвтрүүлсэн байдаг. 1946-1955 онд жилд дунджаар 2.3 сая тарваганы арьс, 1970 онд 20 сая, 1980 онд 15 сая арьс бэлтгэж байсан мэдээ байдаг.
Тарваганд нэг аюултай зүйл байдаг бөгөөд энэ нь тахал юм. Тарваган тахлын улмаас Европын хүн амын гуравны нэг нь үхэж байсан гашуун түүх хоёр ч удаа гарч байжээ. Ямар нэгэн өвчтэй тарвага хошгирч чаддаггүй бөгөөд тийм тарвага болон нохой үнэг, хярсанд бариулсан тарваганаас хол байх хэрэгтэй. Сүүлийн 20 жилд зах зээлд үнэ хүрдэг арьснаасаа болж тарваганы тоо толгой эрс цөөрч маш ихээр хорогдсон бөгөөд 2006 онд тарваганы хамгийн их тархацтай газруудыг хамруулаад Төв, Баянхонгор, Өвөрхангай аймагт судалгаа явуулахад 22 мянга байжээ.
Чөлөөт бүс
Бид төгс бус орчлонд амьдарч байгаа
Канадын Олон Улсын Хөгжлийн Судалгааны Төв, “Сэтгэлийн толь” сэтгэл зүйн төв, ЭМШУИС НЭМС, "MegaMongolia: dreamit" дэд төслийн хүрээнд хийгдсэн “Ажлын байрны стресс бууруулах зарим аргууд” гарын авлагаас "Бухимдлаа сэргийлэх 25 арга" зөвлөгөөг хүргэж байна.
1. Өнөөдрөөс эхлэн өглөө урьдынхаас 15 минутын өмнө босч бай. Тэгвэл та бүх ажлаа амжуулж чадна.
2. Өглөөний цай, өдрийн хоол, хувцас зэрэг маргааш хэрэглэх зүйлээ урьд орой нь бэлтгэ.
3. Уулзалтын цаг, гадаад хэл сурах, дэлгүүр орох, номын санд очих зэрэг бүх ажлаа бичиж бай.
4. Ажлаа хойш тавьсандаа харамсах үе олон гардаг. Ийм учраас цагийн юмыг цагт нь хийгээрэй.
5. Уулзалтанд болзсон цагаасаа 15 минутын өмнө ир. Орон нутгийн нислэгтэй үед онгоцны буудал дээр нэг цагийн өмнө ир.
6. Кофе бага уу.
7. Бүх юманд тайван ханд. Амжуулаагүй ажлаас чинь шалтгаалан дэлхий сөнөчихгүй нь лавтай.
8. Хүнээс асууж лавлаж бай. Юм асуусан хэдэн хором таны цагийг хэмнэх болно.
9. Yгүй гэж хэлж сур. Хэрэв танд цаг зав байхгүй бол чадахгүй гэж хэл. Хүн болгон амрах, ганцаараа байх хэрэгтэй гэдгийг ойлго.
10. Аливаа зүйлд тайван ханддаг хүнтэй үерх. Ямар ч юманд амархан шаналдаг хүн бусдыг уруу татдаг.
11. Ажил ихтэй үедээ илүү цагаар суухдаа босох, явах зэргээр биеийнхээ чилээг гаргаж бай.
12. Сандарч санаа зовсон үедээ гүнзгий амьсгаа ав.
13. Өөрийн бодол, мэдрэмжээ цаас, дэвтэр дээр буулга. Энэ нь танд шинэ санаа өгөх болно.
14. Санаа сэтгэлийг чинь зовоож буй зүйлээ дотны найзтайгаа хуваалцаж, яаж шийдвэрлэх талаар зөвлөлд. Таны найз танд тусалж чадна.
15. Дарамт, сэтгэлийн хямралаас зайлсхийх хамгийн сайн арга нь өөрийн дуртай, сонирхолтой орчинг бүрдүүлэх явдал юм.
16. Аливаа ажлын өмнө заавал бэлтгэ. Жишээлбэл: Олон хүний өмнө үг хэлэхдээ болох гэж буй зүйлийг урьдчилан төсөөл.
17. Өдөр бүр өөрийн дуртай нэг зүйлийг хийж бай.
18. Өөрийгөө ойлгуулахын тулд бусдыг ойлгохыг хичээ.
19. Өөрийн гадаад байдалдаа байнга санаа тавьж бай. Та сайхан харагдвал таны сэтгэл өөдрөг байх болно.
20. Ажлын хувиараа бодитоор гарга. Олон уулзалтынхаа дунд амрах хэдэн минут үлдээ.
21. Өөрийгөө дутуу үнэлсэн бодлоо өөрчил. Би хэтэрхий хөгшин, тарган гэж бүү хэл.
22. Өдрийн завсарлага авахаа битгий март. 15-20 минут байсан ч өрөөнөөсөө гарч амар.
23. Бусдыг уучилж сур. Бид төгс бус орчлонд амьдарч байгаа гэдгийг ойлго.
24. Та сандарч буйгаа мэдээд тайвшрахыг хүсвэл иогийн дасгал хий.
25. Ирээдүйгээ сайн сайхнаар төсөөл. Хүн бүр чадах бүхнээ хийж байгаа гэдэгт итгэ.
Чөлөөт бүс
Нөхөр чинь заавал хэн нэгэнтэй адилхан байх ёстой гэж үү?
Гэр бүл гэдэг амьдралын хамгийн том аз жаргал юм. Гэвч энэ аз жаргалыг үргэлж хайрлаж тордож шинээр нь байлгах нь чухал. Энэ нь тийм ч амар зүйл бас биш юм. Харамсалтай нь гэр бүл болгонд үл ойлголцол ямар нэг хэмжээгээр зайлшгүй гарч ирдэг. Харин энэ бүхнийг маш амархан шийдэж сурах хэрэгтэй. Гэр бүлийн хэрүүл зөрчил гол төлөв жижиг сажиг зүйлээс гардаг. Аяга шанага тойрсон хэрүүл том хэрүүл болон хувирахаас гадна хосуудын харьцаанд сэв суулгах боломжтой. Иймд жижиг асуудалд онц ач холбогдол өгөлгүй шийдвэрлэх олон арга зам бий.
Гэр доторх үүргийг хуваарил
Хэрэв нөхөр чинь хүнсээ цуглуулахдаа үнэтэй, чанар муутайг нь авчихдаг бол түүнийг дэлгүүр явуулах шаардлагагүй. Харин нөхөртөө гэрийнхээ цахилгаан хэрэгслийн бүрэн бүтэн байдал, машин тэргээ хариуцуул.
Түүнийг урамшуулах хэрэгтэй
Тушааж, захирсан өнгө аястайгаар нөхөртэйгээ бүү харьцаарай. Хүсэлтээ эелдгээр хэлэхэд эрчүүд дуртай байдаг. Хийсэн зүйлийг нь магт, талархлаа илэрхийл. “Энэ хийх ёстой юм чинь” гэсэн байр сууринаас аль аль нь хандахгүй байвал олон таагүй асуудал танай гэр бүлийг тойрох болно. Чимээгүй талархал ч аятай биш. Үүнийгээ амаар илэрхийлж бай.
Зурагтаа ээлжилж үз
Хоёр зурагт байхгүй нөхцөлд маргаан гарах болно. Нэгдмэл шийдвэрт хүрч чадахгүй байвал тохирохыг хичээ. Хоёуланд сонирхолтой нэвтрүүлэг сонгох нь амаргүй тул нэг орой нөхөр чинь хөлбөмбөг, дараагийн өдөр та цуврал киногоо үзэхээр тохиролц.
Хариуцлагыг өөртөө ав
Мартамхай нөхрүүд байдаг. Нөхөр чинь жолооны үнэмлэх, түлхүүр мэтийг байсхийгээд хаячихдаг бол бүү бухимд. Уурлаад ч нэмэргүй. Асуудлыг энгийн боловч үр дүнтэй аргаар шийдэж болно. Та зүгээр л түлхүүр болон бичиг баримтыг нөхөртөө сануулах үүрэг өөртөө тавь. Энэ тохиолдолд та олон таагүй асуудлаас зайлсхийж чадна.
Түүний ажлыг хий
Янз бүрийн нөхцөл байдлаас шалтгаалан нөхөр чинь үүрэгт ажлаа хийлгүй удсан байж болно. Уурлаж үглэхийн оронд та өмнөөс нь хийчих. Нөхөр чинь үүнийг анзаарч гэмшинэ. Гэр бүлийн амьдрал бол та хоёрын аз жаргалтай байх үндэс тул тунирхал зохисгүй.
Зэмлэх цагаа ол
Нөхөр чинь ажлаасаа ядарч ирэхэд шууд л тоостой гутал, угаагаагүй оймсны тухай маргаан бүү дэгдээ. Ядарч ирсэн нөхөр чинь таны зэмлэлийг хүлээн авахгүй. Харин эсрэгээр адилхан уурлана. Цагийг нь олж яривал ямар ч асуудал шийдэгдэнэ.
Түүнд санаачлага гаргах боломжийг олго
Эхнэрүүдээ нэг алдаа бол нөхрийнхөө өмнүүр орж бүгдийг хийчихдэг гэмтэй. Ор дэрнийхээ хэрэглэлийг нөхөр чинь угаах гэтэл “Алив би. Чи чадахгүй” гэж та дургүйлэхдэг бол дараагийн удаа нөхрөөрөө юм хийлгэх оролдлого тань талаар болж мэднэ. Сэтгэлд хүрэхгүй хийсэн ч нөхрийнхөө аливаа санаачлагыг дэмжиж бай. Урамшсан нөхөр улам сайн хийхийн тулд танаас зөвлөгөө авах болно.
Тодорхой хэл
Нөхрөө дэлгүүр явуулах гэж байгаа бол захиасаа тодруул. “Орой идчих юм аваад ир гэвэл нөхөр чинь загасны консерв, йогурт, өнжсөн боов, боорцог, мэтхэнийг аваад ирэх магадлалтай. Тиймээс яг юу юу авахыг нь бичээд, эсвэл хэлээд өгчих. Тэгвэл асуудал гарахгүй шүү дээ.
Боломжгүй шаардлага бүү тавь
Нөхөр чинь заавал хэн нэгэнтэй адилхан байх ёстой гэж үү. Хөршийн нөхөр маш овсгоотой, ажилсаг, нэгэн байж болно. Гэхдээ нөхрөө түүнтэй бүү харьцуул. Нөхөрт чинь түүнээс илүү олон давуу, сайн чанар байгаа гэдэгт итгээрэй.
Нөхөр чинь өндгөө шарах гээд дахиад түлчихсэн үү. Маанаг, тэнэгээр нь дуудах гэж бүү яар. Эмгэнэл биш биз дээ. Харин “өндөг түлдэггүй нөхөртэй суухаас” гэж хошигно. Хуримтлагдсан таагүй энерги замхран алга болохыг та мэдэрнэ.
Чөлөөт бүс
Архины хар сүүдэрт амьдралын аз жаргалыг мэдрэхгүй...
Сархад савнаасаа бусдыг гэж ярьцгаадаг. Энэ бол яах аргагүй үнэн үг билээ. Архи нь нийгмийн аль ч давхаргын хүмүүсийг алагчлахгүйгээр ажил амьдралыг нь үгүй хийж, ангал уруу түлхэж орхидог. Архины хар сүүдэр нь дан ганц хувь хүнийг бус бүхэл бүтэн айл гэрийг хүртэл нөмөрдөг шүү дээ. Тэгвэл архи танай гэр бүлд хэрхэн нөлөөлдөг вэ?
Үүнд:
- Гэр орны амгалан тайван байдлыг алдагдуулах
- Гэр бүлийн гишүүд байнгын түгшүүртэй байдалд байх
- Архины хэрүүл тасардаггүй
- Амьдралын аз жаргалыг мэдрэхгүй
- Гэр бүлийн байдал тогтворгүй болох
- Хүүхэд өнчирч хоцрох
- Аливаа нэгэн баяр ёслолыг тэмдэглэхэд хэцүү байх
- Хүүхдийн сэтгэл зүйд сөргөөр нөлөөлөх
- Гэр бүлийн гишүүд амьдралын идэвхгүй болох
- Бусдаас санаа зовох
- Хэн нэгнийгээ гэмтээж бэртээх
- Орлогын эх үүсвэр алдагдах
- Золгүй явдал гарах
- Хэн нэгнийхээ амь насанд хүрэх
- Айл хөршийнхэн чинь гомдол мэдүүлэх болон зайнаас харьцдаг болох
- Найз нөхдөө гэр орондоо урихаас санаа зовдог болох
- Сэтгэл санааны хямралд орж, эрүүл ухаанаар сэтгэж чадахаа болих
- Архинаас тухайн гэр бүлийн гишүүнээ хэрхэн хол байлгах талаар бодсоор байгаад өөр зүйлд анхаарлаа хандуулж чадахаа байх.