Тод индэр
Д.Баянцэцэг: Миссүүдийн маань амжилт бидний ажлын үр дүн болдог
“...Шагнал гэдэг хийсний учир, хийхийн учир хоёрын уулзвар дээр өгдөг зүйл юм” Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар, Ардын уран зохиолч, Төрийн шагналт, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Б.Лхагвасүрэн агсан нэгэнтээ хэлсэн нь бий.
Өнөөдөр Монгол улсад Соёл урлагийн байгууллагын ажилтны баярын өдрийг тэмдэглэх өнгөрүүлж байна. Тодруулбал, жил бүрийн 9-р сарын хоёрдугаар долоо хоногт энэхүү өдрийг тэмдэглэх болсоор 28 жил болжээ. Харин эл өдрийн тухайд хийж бүтээсэн ажил үйлсээрээ тэргүүлэгч олон залуу энгэрээ мялаасны нэг нь “Мисс Монголиа” холбооны гүйцэтгэх захирал Д.Баянцэцэг байлаа. Бид энэ баярт мөчид түүнтэй ярилцсанаа хүргэж байна. Өөрийнх нь хэлснээр “Монгол эх орноо Олон улсад сурталчлан таниулж, Монгол өв соёлоо мэддэг, гоо зүй, ёс зүйтэй, хүнлэг иргэнийг бэлтгэх энэ их үйлст хоёргүй сэтгэлээр зүтгэж байгаа бидний хамт олонд өгч буй маш том урам гэж бодож энэхүү шагналаа хүндэтгэлтэйгээр салбарын сайдаасаа гардан авсан” тухайгаа ийнхүү ярьж байна.
-Баяр хүргэе. Монгол Улсын Соёлын тэргүүний ажилтан цол тэмдгээр энгэрээ мялаалаа. Шагнал юу дагуулж ирдэг юм бол оо?
-Маш их баярлалаа. Сэтгэл санаа тайван, аз жаргалтай үед ээ бусадтай ярилцаж дотроо уудлах чинь нэг талаасаа Окситоцин /Хайрлах,уучлах, өрөвдөж нигүүлсэх, туслах, бусдаас сайхан сэтгэл мэдрэх үед уг даавар илүү ялгарна мөн тэврэх үед.../ ялгаруулж байгаа юм шүү. /инээв.../
...Шагнал юу дагуулж ирдэг вэ гэж үү...?
Хариуцлага, хүндлэл, урам зориг, хичээл зүтгэл зэргийг урьд урьдынхаас илүү мэдрүүлдэг юм байна. “Мисс Монголиа” холбоо энэ жил 17 дахь жилдээ тасралтгүй үйл ажиллагаа явуулж байна. Өөрөөр хэлбэл бүхэл бүтэн нэгэн үеийг өсгөн хүмүүжүүлж, бойжуулаад байна гэсэн үг. Тэртээ 2004 оноос манай тэмцээнд оролцож байсан жоохон охид өнөөдөр салбар бүртээ нийгэмд үлгэр дуурайлал болсон манлайлагч, төрийн хариуцлагатай албан хаагч, урлаг соёлын нэртэй, мөртэй зүтгэлтнүүд, ухаалаг, хариуцлагатай сайхан ээж нар болжээ... Өнгөрсөн хугацаанд тэднийхээ зүрх сэтгэлийг мэдэрч нэг хэсэг нь байж, нэг баг болж чадсан нь “Мисс Монголиа” холбоо, бидний үнэт зүйл билээ.
Мөн 17-н жил Монгол эх орноо Олон улсад сурталчлан таниулж, Монгол өв соёлоо мэддэг, гоо зүй, ёс зүйтэй, хүнлэг иргэнийг бэлтгэх энэ их үйлст хоёргүй сэтгэлээр зүтгэж байгаа бидний хамт олонд өгч буй маш том урам гэж бодож энэхүү шагналаа хүндэтгэлтэйгээр салбарын сайдаасаа гардан авлаа.
Соёлын салбар биеэ даасан шинэ яамтай боллоо, Шинэ сайд, шинэ баг хамт олон одоо бидний бор зүрхээрээ зүтгэж ирсэн энэ ажил үйлсийг маань ойлгож дэмжиж, Дэлхийд Монгол соёлоо сурталчлан хамтарч ажиллана гэдэгт итгэл дүүрэн байгаагаа энэ дашрамд дурдмаар байна.
Энэ өнцгөөс харахаар энэхүү шагнал нь маш том урам зориг, итгэл үнэмшил, бүтээх эрмэлзэл дагуулсан зүйл боллоо.
- Баянаа захирал, Мисс Монголиа гэдэг нэр нэг юм шиг сонстох болсоор 10 гаруй жил өнгөрчихжээ. Тухайн үед яагаад миссийн тэмцээн зохион байгуулъя гэж бодсон юм бэ?
- Албан уулзалтанд ихэвчлэн хүмүүс Мисс Монголиа, Баянаа захирал гэж дууддаг ч би үнэндээ захирал гэж цоллуулах, ер нь л нэр хүнд албан тушаалд тийм ч их ач холбогдол өгдөггүй хүн. Пи Ар муутай гэх үү /инээв.../
Би чинь хөлд эвтэйхэн гутлаа өмсөөд охидынхоо дунд ороод л гүйчихдэг, зовлон жаргалыг нь дотор нь орсон юм шиг л мэдэрнэ дээ. /инээв../ Сайн удирдагч байхын тулд эхлээд сайн менежер байх хэрэгтэй. Хамгийн сайхан охид бүсгүйчүүдийг тайзнаа олж нээж гаргахын тулд хамгийн халгамаар, шантармаар хэцүү ажлыг бид хийдэг. Тиймдээ ч миссүүдийн маань амжилт бидний ажлын үр дүн болдог гэж боддог.
Мисс Монголиа тэмцээн анх зохион байгуулагдах болсон тухайд гэвэл миний төрсөн эгч “Мисс Монголиа холбоо” ТББ-ын тэргүүн Д.Сумъяа 2004 онд энэхүү холбоог үүсгэн байгуулж, анхны тэмцээнийг зохион байгуулж эхэлсэн түүхтэй. Тухайн үед тэргүүн маань Дэлхийн соёлын нийгэмлэгийн гишүүн, тэр утгаараа дэлхийд Монгол соёлоо сурталчлан таниулах зорилгоор энэхүү тэмцээнийг эхлүүлсэн түүхтэй. Гэтэл эхний жилүүдэд Шилмэл загвар агентлаг нилээн хүчтэй оролцоотой байлаа. Тухайн үедээ л монополь агентлагийн тэмцээн мэт болж нэг хүний удирдлаганд ороод шуудхан хэлэхэд дизайнеруудын холбооны араас орж байгаа юм шиг сэтгэгдэл төрсөн. Нөгөө л Мянганбаярын тэмцээн үү гэж мэр сэр хүртэл яригддаг байв. Тэр үед залуу хүний хор шар мөн дээр нь эгчийнхээ үүсгэн байгуулсан энэ ажлын нэрийг хугалахгүй юм шүү гэсэн бодлоор манай ууган мисс Ч.Содтуяатайгаа хамтраад холбоогоо ч, тэмцээнээ ч салгаж аваад өөрийн гэсэн зорилготой, үнэ цэнэтэй, тусдаа зүйл гэдгийг тухайн үеийн хамтрагчиддаа ойлгуулж нэг талаасаа их зориг, эрсдэл гаргасан алхам хийж байлаа. Тэр үеэс л ажилдаа жинхэнэ утгаараа дурлаж, шатаж эхэлсэн дээ...17-н жил тасралтгүй тэмцээнээ зохион байгуулж Монголынхоо нэр хүнд, түүх соёлыг миссүүдээрээ дамжуулж дэлхийн гоо сайхны олимпод сурталчилж явна аа.
- Жилээс жилд тэмцээний цар хүрээ өргөжиж байгаа. Анхны тэмцээний тухай сайхан дурсамжаасаа сонирхуулаач?
-Мэдээж хэрэг тэмцээн маань цар хүрээгээ тэлсээр байна. Анх загварын агентлагийн охид ордог байсан, төд удалгүй үндэсний ялагч тодруулдаг болж Монгол орон даяар бүртгэлээ хийж өнцөг бүрээс оролцох боломжтой болсон. Мисс Монголиа холбоо 15-н жилийнхээ ойгоор тэмцээнээ Олон улсын статустай болгон өргөжүүлсэнээр Монгол, Халимаг, Буриад, Тува, Өвөр Монгол ...гээд Монгол Үндэстний Гоо Бүсгүй шалгаруулах тэмцээн болтлоо өргөжөөд байна. Цаашид ч бидэнд төлөвлөсөн ажил төсөл хөтөлбөрүүд, хүсэл тэмүүлэл их бий...
Оролцогчдын хувьд мисс: Ч.Содтуяа /2004 он/, Б.Гантогоо /2005 он/, Д.Болортуяа /2006 он/, Б.Гэрэлчулуун /2007 он/, О.Хулангоо /2008 он/, Х.Бадамгэрэл /2009 он/, Х.Бадамцэцэг /2010 он/, И.Төгсөө /2011 он/, Д.Долгион /2012 он/, Н.Ану /2013 он/, Ю.Балжидмаа /2014 он/, Ц.Аззаяа /2015 он/, А.Сайхантамир /2017 он/, Б.Мөнхчимэг /2018 он/, Д.Виктория /2019 он/, Ж.Гүнжидмаа /2019 он/ нарын гайхалтай охид, бүсгүйчүүдээс маань 17 жилийн туршид Дэлхийн гоо сайхны олимпоос шагнал хүртсэн миссүүд, Азийн мисс, Азийн хатан хаан мисс, Дэлхийн оюутан миссийн тэргүүн титэм болон Дэлхийн топ тэмцээнүүдээс дэд байр, гутгаар байр, тусгай шагнал гээд нэрлээд байвал энэ жагсаалт мөд дуусахгүй ээ... Тийм болохоор бид дэлхийд данстай, эх орныхоо нэрийг сурталчилж яваа соёлын томоохон салбар гэж боддог.
- Тэмцээний үеэр өөртэй тань хэд хэдэн удаа уулзсан нь бий. Тэр тоолондоо л таны дотор 16-20 настнууд “амьдардаг” байх гэж өөрийн эрхгүй бодогддог юм. Ер нь мисс гэж хэн юм бэ?
- Хүмүүс мисс гэхээр гоё охин, гоё бүсгүйн тухай боддог. Гэхдээ энэ гоё гэдэг үгний ард их олон юм багтах гээд байна л даа. Миссийн тэмцээний зургаан номинацитайгаа холбож тайлбарлахад, яагаад мисс оюунлаг гэж номинаци байгаа юм бэ. Сайхан хүүхэн хоосон толгойтой гэж хэлэгдэх цаг хоцорсон. Тиймээс ч үүх түүх, нийгэм, орчин цаг, гадаад хэл гээд мэдээллийн энэ эрин зуунд бүх талын мэдлэгтэй байж мисс оюунлаг шалгуурыг давдаг байх жишээний. Мисс спорт гэхэд аливаа спортын цаана ямар их олон цагийн бэлтгэл, тухайн хүний тэвчээр хатуужил, зөв амьдралын хэмнэл гээд багтсан байдаг билээ.
исс авьяасын тухай ярихад хүн бүрт авьяас бий. Гэхдээ тэрийгээ олж харсан үгүй нь хамгийн чухал. Тэгэхээр энэ номинацийг давж авьяасаа нээсэн охид олон бий. Мисс фото бол өөрийгөө болон орчноо, тухайн үзүүлэх гэж байгаа үйл явдал, характераа, магадгүй сурталчилж байгаа бүтээгдэхүүнээ нэгтгэж мэдэрч чадсан хүн хамгийн зөвөөр зурган дээр гардаг. Энэ болгоныг тооцно гэдэг ухаан юм. Мисс модель нь өмсөж байгаа хувцсаа болон тухайн дизайнерын юу бодож сэтгэж урласныг харуулж, олонд анхны мэдрэмжийг өөрөөрөө дамжуулан бусдад хүргэдэг. Мисс бикини бол тодорхой шүү дээ. Эцэст нь энэ бүгдийг хослуулж чадаж гэмээнэ мисс болно. Зургаан номинаци буюу зургаан мэдрэмж мэдрэхүйгээ зэрэг хөгжүүлж, зэрэг ажиллуулж, ухаантай зөв тооцоо хийж чадсан хүн ялагч болдог. Зөв тооцоолж чадсан хүн баргийн юманд бүдэрдэггүй. Тэрний дараа ч мисс гэдэг нэрээ хадгалж, эх орондоо төдийгүй дэлхий нийтэд хүлээн зөвшөөрөгддөг юм. Ер нь тэгээд эмэгтэй хүн болгон дотоод сэтгэлдээ мисс шиг байх ёстой гэж боддог.
- Энэ олон жил үнэнчээр /тууштайгаар/ Мисс Монголиа тэмцээнийг зохион байгуулж ирлээ. Амар ажил гэж байдаггүй. Шантрах үе таарч байв уу? Маргаашийг хэрхэн харж энэ бүхнийг хийдэг байсан юм бэ. Юу үлдээхийг хүсч байгаа вэ?
-Нэг бодлын сайн үйлс шүү тэр жаахан охидод итгэл үнэмшил өгч, чи бол Монголын Мисс эх орныхоо нүүр царай, чиний алхаа гишгээ бүрийг чинь дүү нар чинь харж яваа, нэр цэвэр ариун байх ёстой. Энэ бол чамд оногдсон үүрэг учир одоо ганц чиний асуудал биш. Мисс Монгол гэдэг нэр чинийх болсон гэдгийг тархи, зүрхэнд нь суутал ойлгуулна шүү дээ. Манайхаас төрөн гарсан миссүүд нийгмийн сайн сайхны төлөө хийж бүтээсэн олон ажлынхаа үр шимээр олондоо хүндлүүлж яваа нэр хүндтэй бүсгүйчүүд зөндөө бий... Тэд маань маш өндөр шалгуур давж тэмцээндээ түрүүлсэн болохоор хэр баргийн юманд нугарч хугарахгүй ямар ч асуудлыг давж гарах тэвчээр, ухаан, хатуужилтай болж төлөвшдөг. Бүх талаараа сайн байж л өгөгдсөн үндсэн зургаан шалгуурыг даван туулж, ялсан цорын ганц охин Монголын Мисс гэдэг нэр хүндийг хүртэж эх орноо төлөөлөн дэлхийд өрсөлддөг.
Охид маань ингэж хичээж байхад надад шантрах няцах эрх байхгүй л дээ...
Хүнийг юу мохоодог вэ гэхээр, хамтарна гэж хэлчихээд худлаа ярих, амласан хэлсэндээ хүрэхгүй байх, тухайн салбар, төр засаг нь огт дэмжихгүй байх гээд олон л хүчин зүйл байгаа. Гэхдээ эдгээр нь намайг болон манай хамт олныг илүү сайн хичээхэд хүргэж хурцалдаг.
Цаашид Мисс Монголиа холбоо маань дотооддоо болон Монгол үндэстний гоо бүсгүйн тэмцээнээ үргэлжлүүлэн амжилттай зохион байгуулж, эх орноо, түүх соёлоо дэлхийд сурталчлан таниулах зорилгоо хангаж ажиллана. Мөн ирээдүй болсон охид, бүсгүйчүүдээ өндөр гоо зүйтэй, ёс суртахуунтай иргэн болгож хөгжүүлэх тал дээр онцгой анхаарч ажиллана. Энэ бол бидний нийгэмдээ хүлээсэн үүрэг гэж боддог.
- Урилга хүлээн авч ярилцсанд баярлалаа.
Дэлгэрэнгүй унших
АНХААРУУЛГА: УИХ-ын 2024 оны ээлжит сонгуулийн хуулийн холбогдох заалтын хүрээнд тус сайтын сэтгэгдэл хэсгийг түр хугацаанд хаасан болно.
Тод индэр
Л.Гантөмөр: МАН шүүмжлэл сонсож мэддэггүй юм байна
Ардчилсан нам Засгийн газрын гэрээг удаа дараа зөрчсөн гэх асуудлаар АН-ын дарга Л.Гантөмөрөөс сэтгүүлчид 2026 оны зургаадугаар сарын 17-ны өдөр тайлбар авлаа. Тэрбээр "МАН шүүмжлэл сонсож мэддэггүй юм байна. Ч.Лодойсамбуу гишүүн шүүмжилснийг гэрээ зөрчиж байна гэж дүгнэж байгаа юм. Найман жил Монгол Улсыг унтуулсан.
Хэн нэгэн шүүмжилэхээр их адгадаг болсон. Ийм адгуу хүмүүстэй хамтарна гэдэг хэцүү. Шүүмжлэхгүйгээр Монголын төр явахгүй. Төрийн чих онгорхой байх ёстой. Ард түмнээ сонсдог байх ёстой. Тэр ард түмний дуу хоолой нь УИХ-ын гишүүд. МАН Бага хурлаараа гурван шалтгаанаар Ардчилсан намтай хамтрахгүй гэж ярьсан тухай би сонссон.
Хэн нэгэн шүүмжилэхээр их адгадаг болсон. Ийм адгуу хүмүүстэй хамтарна гэдэг хэцүү. Шүүмжлэхгүйгээр Монголын төр явахгүй. Төрийн чих онгорхой байх ёстой. Ард түмнээ сонсдог байх ёстой. Тэр ард түмний дуу хоолой нь УИХ-ын гишүүд. МАН Бага хурлаараа гурван шалтгаанаар Ардчилсан намтай хамтрахгүй гэж ярьсан тухай би сонссон.
Нэгдүгээрт: АН ажил төрөлтэй болоод бэхжээд байна. Тиймээс АН-ыг бэхжүүлэхгүй байх нь МАН-д хэрэгтэй гэж ярьсан.
Хоёрдугаарт: АН-ын гишүүд элдвээр шүүмжлээд байна. Хамтарч байгаа тохиолдолд шүүмжлэл байж болохгүй гэж яриад байгаа юм.
Гуравдугаарт: Хуульзүйн яам болоод хяналтын функц АН-д байна. Дарханы Засаг дарга Б.Азжаргалаас авхуулаад бүгд баахан тендерийн хулгай хийчихсэн.
Түиймээс МАН-ынэнд тэндэх хулгай, луйврыг Хяналт, үнэлгээний Үндэсний хороо илрүүлээд байх юм байна.
Тиймээс энэ гурван үндэслэлээр АН-аас салах нь зүйтэй гэж гишүүд нь ярьсан байна лээ. Өөрөөр хэлбэл, МАН хяналтгүй засаглахыг хүсээд байгаа хэрэг” хэмээв.
Тод индэр
Э.Батшугар: Хариуцлагатай иргэнээ урамшуулдаг олон улсын сайн жишгийг Монголдоо нэвтрүүлж байна
Иргэн зээлдэгчийн хувиар өөрийн зээлийн түүхээ хянан удирдах, санхүүгийн сахилга хариуцлагатай байх нөхцөлийг бүрдүүлэх хуулийг Улсын Их Хурал 2025 оны хаврын ээлжит чуулганы хугацаанд баталлаа. Улсын Их Хурлын гишүүн Э.Батшугарын санаачлан боловсруулж, өргөн мэдүүлснээр батлагдсан Зээлийн мэдээллийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн талаар дараах тодруулгыг хийлээ.
-Улсын хэмжээнд өнөөдрийн байдлаар банк, санхүүгийн байгууллагатай зээлийн харилцаанд ороогүй насанд хүрсэн иргэн цөөн байгаа болов уу. Таны санаачлан, батлуулсан дээрх хуулийн өөрчлөлт иргэдийн энэ төрлийн харилцаанд ямар нөлөө үзүүлэх вэ?
-Хамгийн эхэнд Зээлийн мэдээллийн сангийн “хар жагсаалт”-д нэг бүртгэгдчихвэл зургаан жил данслагддаг байдлыг халж байгааг тодотгож хэлмээр байна. Хүний амьдрал баялаг, зээл, зарим төрлийн төлбөрийг барагдуулахын зуур цаг хугацаа алдах гэх мэт бэрхшээлээс үүдэн доголдох тохиолдол гардаг даа. Тэгээд аль болох шуурхай шийдээд, зохицуулаад төлсөн ч “хар жагсаалт”-ад бичигдчихаж байгаа юм. Тэр мэдээлэл зургаан жил хадгалагдаж, Та хариуцлагагүй зээлдэгч болчихдог, энэ мэдээлэл зургаан жил Таны санхүүгийн харилцаанд нөлөөлнө. Үүнийг би хувьдаа “санхүүгийн ял” гэж тодорхойлоод байгаа.
Зээлийн мэдээллийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хууль хэрэгжээд эхлэхээр дээрх шиг нөхцөл буюу нэг удаагийн доголдлоос нь үүдсэн зургаан жилийн санхүүгийн ял оноодог байдлыг халж, эсрэгээрээ онооны системд шилжих юм. Иргэн зээлийн харилцаандаа хариуцлагатай хандаад, тухай бүр нь төлбөрөө зохих ёсоор нь төлдөг бол оноо нь нэмэгдээд яваад байна. Оноо нь өндөр байхын хэрээр санхүүгийн үйлчилгээ үзүүлэгч байгууллага, банк барьцаа хөрөнгийн шаардлагыг бууруулах, зээлийн хүү бага байх гэх зэргээр иргэнд илүү таатай нөхцөл, үйлчилгээ өгнө. Оноо нь тухайн иргэний биет бус санхүүгийн хөрөнгө болно. Жишээлбэл, зээл авахад хамгийн түрүүн барьцаа хөрөнгө шаарддаг. Тэгвэл энэ эрх зүйн өөрчлөлтөөр оноо нь барьцаа хөрөнгө болж болохоор нөхцөл бүрдэж байна. Аливаа банк, санхүүгийн байгууллага хариуцлагатай харилцагч буюу өндөр оноотой иргэнд үйлчилгээ үзүүлэхдээ нөхцөлөө хөнгөвчлөх, шуурхай үйлчлэх боломжтой болно. Нэгэнт хариуцлагатай төлбөрөө төлөөд явдаг харилцагч учраас аль болох асуудлыг шуурхай шийдээд явах сонирхол байна шүү дээ.
Тэгэхээр иргэн оноогоо өндөр болгох эсэхээ бас тооцож болж байна. Хариуцлагатай иргэнээ нэг ёсондоо урамшуулж байгаа гэж харж болох юм.
Баримт сөхөөд харвал малчны зээл, ипотекийн зээл, тэтгэврийн зээл нь хамгийн эрсдэлгүй, чанартай зээлүүд байдаг. Зээлдэгчид нь маш хариуцлагатай гэсэн үг. Хариуцлага алдахад нь “ял оноож” байгаа юм чинь, хариуцлагатай байсных нь төлөө хөнгөвчилсөн нөхцөлтэй, бага хүүтэй зээлийг шуурхай олгох зэргээр урамшуулж болно биз дээ. Үүний нөлөөгөөр зээлийн хүү ч буурах боломжтой, онооны системд шилжсэнээр суурь нөхцөл бүрдэж байгаа гэж харж байна. Тухайлбал, төслийг боловсруулах үед 28 улсын жишээг судалсан, зээлийн хүү нь 2-4 нэгж хувиар буурсан байдаг юм билээ. Америк 1989 онд, Солонгос, Энэтхэг 2000 оны эхээр, Вьетнам саяхан онооны системд шилжсэн. Ийнхүү шилжснээс хойш 2-3 жилийн дараа зээлийн хүү буурсан байна билээ.
Энгийнээр ойлгоход банк, санхүүгийн байгууллага харилцагчаа хялбархан тодорхойлдог учраас хариуцлагатай, найдвартай харилцагчдаа хугацаа урт, хүү бага, барьцаа хөрөнгө шаардахгүйгээр зохих ёсны зээл олгох гэх зэрэг сайн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг шуурхай үзүүлдэг болно.
Латин Америкийн улс орнууд онооны системд шилжихээс өмнө ажлын 10 хоног буюу хагас сар зээл шийдвэрлэдэг байснаа онооны систем рүү шилжсэнээр ердөө ажлын 8 цагт зээл шийддэг болсон байгаа юм. Цаашилбал, сайн харилцагчид бүтээгдэхүүн, үйчилгээгээ хүргэхийн тулд банк, санхүүгийн байгууллага дунд өрсөлдөөн бий болдог. Одоо бол банк, санхүүгийн байгууллага тус бүр харилцагчийн мэдээллээ хадгалж, тус бүрдээ сан бүрдүүлдэг, үүнийгээ хуваалцдаггүй. Та банкаа, санхүүгийн харилцагчаа солихоор бол нөгөө талдаа шинэ хэрэглэгч болно, хүлээж авч байгаа тал Таны санхүүгийн түүхийг мэдэхгүй учраас “эрсдэлтэй” гэж үздэг. Шинэ систем үйлчлээд эхлэхээр иргэний оноо бүх нөхцөлийг илэрхийлэх учраас ямар ч банк, санхүүгийн байгууллагад очсон зөвхөн өөрт тохирхох бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ авдаг болно. Банк, санхүүгийн байгууллагууд өрсөлдөөд эхлэхээр санхүүгийн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ сайжрах нь ойлгомжтой. Хөгжсөн улс орнуудын боловсронгуй болсон, туршигдсан сайн туршлагыг Монголд нэвтрүүлж байгаа гэж ойлгож болно.
-Хууль хэзээнээс хэрэгжих эхлэх вэ?
-Улсын Их Хурал 5 дугаар сарын 16-ны өдөр Зээлийн мэдээллийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах хуулийг баталсан. Ердийн журмаар гэхээр “Төрийн мэдээлэл” сэтгүүлд хэвлэгдээд ажлын 10 хоногийн дараа хэрэгжиж эхлэхээр тооцож үзвэл энэ оны 6 дугаар сарын 26-ны өдрөөс хэрэгжих юм байна.
-Тэгвэл зээлийн "муу түүх" иргэний санхүүгийн харилцаанд сөрөг нөлөө үзүүлэхгүй гэсэн үг үү?
-Хүний зээлийн мэдээллийг таван жил хадгалдаг олон улсын жишгийг хуульд тусгасан. Иргэн, төрийн болон хувийн өмчит хуулийн этгээдийн хооронд зээл, төлбөртэй холбогдон үүсэх мөнгөн төлбөрийн мэдээллийг агуулдаг “Зээлийн мэдээллийн сан” зөвхөн зээлийн "муу түүх"-буюу сөрөг мэдээллийг хадгалдаг байсныг өөрчилж байгаа хэрэг. Тус санд зээлдэгчийн сайн, муу бүх мэдээллийг таван жил хадгална. Юу сайжрах вэ гэхээр өмнө нь хугацаа алдаад ч болохнээ зээлээ төлсөн байхад л “хар жагсаалт”-ад ороод, тэр нь санхүүгийн харилцаанд нь зургаан жил сөрөг нөлөө үзүүлдэг байсныг халж байгаа юм. Одоо бол иргэн, зээлдэгч үүргээ хугацаандаа гүйцэтгэхгүй бол оноо буурна, харин нөхөөд төлчихвөл оноо нь өснө. Зээлийн мэдээллийн сангийн мэдээлэл нь амьд, хөдөлгөөнтэй, бодит болно.
Дээрх хуультай хамт тухайн иргэн буюу зээлдэгчээс шалтгаалахгүйгээр орлогод нь доголдол үүсвэл уян хатан хандах агуулга бүхий Улсын Их Хурлын тогтоол батлагдсан. Үер усны аюул учирч болно, цар тахлыг бид даваад гарлаа, тухайн иргэн аргагүй болоод эмнэлэгт хэвтээд, бизнес нь явахгүй зогсож ч болно. Амьдрал баян юм чинь янз бүрийн нөхцөл үүсэж, учирч, тохиох болохоор аль болох уян хатан байж, санхүүгийн харилцаа үүсгэгч талууд зохицож байх нь зүйтэй гэж хууль санаачлагчийн хувиар үзсэн. Гэхдээ татвар төлөгчдийн мөнгөнөөс зээлдэг Хөгжлийн банк ч юм уу, Засгийн газрын тусгай сангаас авсан зээлийн харилцаанд энэ уян хатан нөхцөл үйлчлэхгүй байх ёстойг бас тогтоолд тусгасан. Татвар төлөгчдийн мөнгийг зээлж байгаа бол илүү хариуцлагатай, тооцоотой хандах ёстой гэсэн агуулгаар дээрх нөхцөлийг тодотгосон.
-Зээлийн харилцаанд иргэн янз бүрээр оролцдог. Шууд зээлэхээс гадна батлан даагчаар орсон байхад үндсэн зээлдэгч хариуцлага алдсан нь батлан даагчийн оноонд нөлөөлөх үү?
-Зээлийн батлан даалттай холбоотой харилцааг өөр хуулиар зохицуулна. Товчхондоо, Зээдийн мэдээллийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулиар хүн санхүүгийн орчинд үнэ цэнээ өөрөө тогтоодог болж байгаа хэрэг. Хариуцлагатай байвал оноо өндөр байна. Оноо нь тухайн хүний талаар олон зүйлийг илэрхийлэх учраас биет бус санхүүгийн хөрөнгө болчихно. Өндөр оноотой бол банк, санхүүгийн салбарт Таны үнэ цэн өсөж, илүү таатай үйлчилгээ, сайн бүтээгдэхүүнийг тохирсон өртгөөр авах нөхцөл нь бүрдэнэ. Тиймээс оноогоо өндөр байлгах эсэхээ иргэн, зээлдэгч өөрөө удирдана. Ийм учраас зээл, төлбөрөө цаг хугацаандаа төлөөд байхад эрмэлзэл тухайн хүнд төрдөг байх нь л дээ.
-Улсын Их Хурлын даргын дэвшүүлсэн “Гурван төгөлдөршил” бодлогын хүрээнд хуулиас давсан журмуудыг цэгцлэх зорилт тавьсан. Тэгвэл Таны санаачлан, батлуулсан хуулийн дагуу Монголбанк журам батлах үүрэг хүлээж байна?
-Одоогийн байдлаар зээлийн мэдээллийн үйлчилгээ үзүүлэх тусгай зөвшөөрөлтэй хоёр компани байна. Эдгээр компани олон улсын жишиг платформ буюу онооны зам оруулаад ирчихсэн. Суурь нь байна, эрх зүйн орчин бүрдлээ. Одоо дүрмээ тохирох ёстой. Иймд Монголбанк холбогдох журам гаргах үүрэг хүлээж байгаа. Гэхдээ бүх талыг оролцуулж, хэлэлцүүлэг хийсний үндсэн дээр талуудын эрх ашгийг хангасан, манай нөхцөлд хамгийн оновчтой зохицуулалт гаргах ёстой гэдэг байр суурьтай байна. Монголбанк ч энэ шаардлагыг хангах бүрэн чадамжтай гэж харж байна. Бид шинэ зүйл зохиогоогүй, бусад улс орон удаан хугацаанд туршиж, сайжруулж ирсэн сайн жишгийг л Монголдоо нэвтрүүлэх ажил шүү дээ. Иргэн санхүүгийн сахилга баттай болно, системийн хэмжээнд чанаргүй зээл буурна гээд үр дүнг нь бүгд хүртэх ач холбогдолтой.
Улсын Их Хурлын Хэвлэл мэдээллийн газар
-Улсын хэмжээнд өнөөдрийн байдлаар банк, санхүүгийн байгууллагатай зээлийн харилцаанд ороогүй насанд хүрсэн иргэн цөөн байгаа болов уу. Таны санаачлан, батлуулсан дээрх хуулийн өөрчлөлт иргэдийн энэ төрлийн харилцаанд ямар нөлөө үзүүлэх вэ?
-Хамгийн эхэнд Зээлийн мэдээллийн сангийн “хар жагсаалт”-д нэг бүртгэгдчихвэл зургаан жил данслагддаг байдлыг халж байгааг тодотгож хэлмээр байна. Хүний амьдрал баялаг, зээл, зарим төрлийн төлбөрийг барагдуулахын зуур цаг хугацаа алдах гэх мэт бэрхшээлээс үүдэн доголдох тохиолдол гардаг даа. Тэгээд аль болох шуурхай шийдээд, зохицуулаад төлсөн ч “хар жагсаалт”-ад бичигдчихаж байгаа юм. Тэр мэдээлэл зургаан жил хадгалагдаж, Та хариуцлагагүй зээлдэгч болчихдог, энэ мэдээлэл зургаан жил Таны санхүүгийн харилцаанд нөлөөлнө. Үүнийг би хувьдаа “санхүүгийн ял” гэж тодорхойлоод байгаа.
Зээлийн мэдээллийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хууль хэрэгжээд эхлэхээр дээрх шиг нөхцөл буюу нэг удаагийн доголдлоос нь үүдсэн зургаан жилийн санхүүгийн ял оноодог байдлыг халж, эсрэгээрээ онооны системд шилжих юм. Иргэн зээлийн харилцаандаа хариуцлагатай хандаад, тухай бүр нь төлбөрөө зохих ёсоор нь төлдөг бол оноо нь нэмэгдээд яваад байна. Оноо нь өндөр байхын хэрээр санхүүгийн үйлчилгээ үзүүлэгч байгууллага, банк барьцаа хөрөнгийн шаардлагыг бууруулах, зээлийн хүү бага байх гэх зэргээр иргэнд илүү таатай нөхцөл, үйлчилгээ өгнө. Оноо нь тухайн иргэний биет бус санхүүгийн хөрөнгө болно. Жишээлбэл, зээл авахад хамгийн түрүүн барьцаа хөрөнгө шаарддаг. Тэгвэл энэ эрх зүйн өөрчлөлтөөр оноо нь барьцаа хөрөнгө болж болохоор нөхцөл бүрдэж байна. Аливаа банк, санхүүгийн байгууллага хариуцлагатай харилцагч буюу өндөр оноотой иргэнд үйлчилгээ үзүүлэхдээ нөхцөлөө хөнгөвчлөх, шуурхай үйлчлэх боломжтой болно. Нэгэнт хариуцлагатай төлбөрөө төлөөд явдаг харилцагч учраас аль болох асуудлыг шуурхай шийдээд явах сонирхол байна шүү дээ.
Тэгэхээр иргэн оноогоо өндөр болгох эсэхээ бас тооцож болж байна. Хариуцлагатай иргэнээ нэг ёсондоо урамшуулж байгаа гэж харж болох юм.
Баримт сөхөөд харвал малчны зээл, ипотекийн зээл, тэтгэврийн зээл нь хамгийн эрсдэлгүй, чанартай зээлүүд байдаг. Зээлдэгчид нь маш хариуцлагатай гэсэн үг. Хариуцлага алдахад нь “ял оноож” байгаа юм чинь, хариуцлагатай байсных нь төлөө хөнгөвчилсөн нөхцөлтэй, бага хүүтэй зээлийг шуурхай олгох зэргээр урамшуулж болно биз дээ. Үүний нөлөөгөөр зээлийн хүү ч буурах боломжтой, онооны системд шилжсэнээр суурь нөхцөл бүрдэж байгаа гэж харж байна. Тухайлбал, төслийг боловсруулах үед 28 улсын жишээг судалсан, зээлийн хүү нь 2-4 нэгж хувиар буурсан байдаг юм билээ. Америк 1989 онд, Солонгос, Энэтхэг 2000 оны эхээр, Вьетнам саяхан онооны системд шилжсэн. Ийнхүү шилжснээс хойш 2-3 жилийн дараа зээлийн хүү буурсан байна билээ.
Энгийнээр ойлгоход банк, санхүүгийн байгууллага харилцагчаа хялбархан тодорхойлдог учраас хариуцлагатай, найдвартай харилцагчдаа хугацаа урт, хүү бага, барьцаа хөрөнгө шаардахгүйгээр зохих ёсны зээл олгох гэх зэрэг сайн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг шуурхай үзүүлдэг болно.
Латин Америкийн улс орнууд онооны системд шилжихээс өмнө ажлын 10 хоног буюу хагас сар зээл шийдвэрлэдэг байснаа онооны систем рүү шилжсэнээр ердөө ажлын 8 цагт зээл шийддэг болсон байгаа юм. Цаашилбал, сайн харилцагчид бүтээгдэхүүн, үйчилгээгээ хүргэхийн тулд банк, санхүүгийн байгууллага дунд өрсөлдөөн бий болдог. Одоо бол банк, санхүүгийн байгууллага тус бүр харилцагчийн мэдээллээ хадгалж, тус бүрдээ сан бүрдүүлдэг, үүнийгээ хуваалцдаггүй. Та банкаа, санхүүгийн харилцагчаа солихоор бол нөгөө талдаа шинэ хэрэглэгч болно, хүлээж авч байгаа тал Таны санхүүгийн түүхийг мэдэхгүй учраас “эрсдэлтэй” гэж үздэг. Шинэ систем үйлчлээд эхлэхээр иргэний оноо бүх нөхцөлийг илэрхийлэх учраас ямар ч банк, санхүүгийн байгууллагад очсон зөвхөн өөрт тохирхох бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ авдаг болно. Банк, санхүүгийн байгууллагууд өрсөлдөөд эхлэхээр санхүүгийн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ сайжрах нь ойлгомжтой. Хөгжсөн улс орнуудын боловсронгуй болсон, туршигдсан сайн туршлагыг Монголд нэвтрүүлж байгаа гэж ойлгож болно.
-Хууль хэзээнээс хэрэгжих эхлэх вэ?
-Улсын Их Хурал 5 дугаар сарын 16-ны өдөр Зээлийн мэдээллийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах хуулийг баталсан. Ердийн журмаар гэхээр “Төрийн мэдээлэл” сэтгүүлд хэвлэгдээд ажлын 10 хоногийн дараа хэрэгжиж эхлэхээр тооцож үзвэл энэ оны 6 дугаар сарын 26-ны өдрөөс хэрэгжих юм байна.
-Тэгвэл зээлийн "муу түүх" иргэний санхүүгийн харилцаанд сөрөг нөлөө үзүүлэхгүй гэсэн үг үү?
-Хүний зээлийн мэдээллийг таван жил хадгалдаг олон улсын жишгийг хуульд тусгасан. Иргэн, төрийн болон хувийн өмчит хуулийн этгээдийн хооронд зээл, төлбөртэй холбогдон үүсэх мөнгөн төлбөрийн мэдээллийг агуулдаг “Зээлийн мэдээллийн сан” зөвхөн зээлийн "муу түүх"-буюу сөрөг мэдээллийг хадгалдаг байсныг өөрчилж байгаа хэрэг. Тус санд зээлдэгчийн сайн, муу бүх мэдээллийг таван жил хадгална. Юу сайжрах вэ гэхээр өмнө нь хугацаа алдаад ч болохнээ зээлээ төлсөн байхад л “хар жагсаалт”-ад ороод, тэр нь санхүүгийн харилцаанд нь зургаан жил сөрөг нөлөө үзүүлдэг байсныг халж байгаа юм. Одоо бол иргэн, зээлдэгч үүргээ хугацаандаа гүйцэтгэхгүй бол оноо буурна, харин нөхөөд төлчихвөл оноо нь өснө. Зээлийн мэдээллийн сангийн мэдээлэл нь амьд, хөдөлгөөнтэй, бодит болно.
Дээрх хуультай хамт тухайн иргэн буюу зээлдэгчээс шалтгаалахгүйгээр орлогод нь доголдол үүсвэл уян хатан хандах агуулга бүхий Улсын Их Хурлын тогтоол батлагдсан. Үер усны аюул учирч болно, цар тахлыг бид даваад гарлаа, тухайн иргэн аргагүй болоод эмнэлэгт хэвтээд, бизнес нь явахгүй зогсож ч болно. Амьдрал баян юм чинь янз бүрийн нөхцөл үүсэж, учирч, тохиох болохоор аль болох уян хатан байж, санхүүгийн харилцаа үүсгэгч талууд зохицож байх нь зүйтэй гэж хууль санаачлагчийн хувиар үзсэн. Гэхдээ татвар төлөгчдийн мөнгөнөөс зээлдэг Хөгжлийн банк ч юм уу, Засгийн газрын тусгай сангаас авсан зээлийн харилцаанд энэ уян хатан нөхцөл үйлчлэхгүй байх ёстойг бас тогтоолд тусгасан. Татвар төлөгчдийн мөнгийг зээлж байгаа бол илүү хариуцлагатай, тооцоотой хандах ёстой гэсэн агуулгаар дээрх нөхцөлийг тодотгосон.
-Зээлийн харилцаанд иргэн янз бүрээр оролцдог. Шууд зээлэхээс гадна батлан даагчаар орсон байхад үндсэн зээлдэгч хариуцлага алдсан нь батлан даагчийн оноонд нөлөөлөх үү?
-Зээлийн батлан даалттай холбоотой харилцааг өөр хуулиар зохицуулна. Товчхондоо, Зээдийн мэдээллийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулиар хүн санхүүгийн орчинд үнэ цэнээ өөрөө тогтоодог болж байгаа хэрэг. Хариуцлагатай байвал оноо өндөр байна. Оноо нь тухайн хүний талаар олон зүйлийг илэрхийлэх учраас биет бус санхүүгийн хөрөнгө болчихно. Өндөр оноотой бол банк, санхүүгийн салбарт Таны үнэ цэн өсөж, илүү таатай үйлчилгээ, сайн бүтээгдэхүүнийг тохирсон өртгөөр авах нөхцөл нь бүрдэнэ. Тиймээс оноогоо өндөр байлгах эсэхээ иргэн, зээлдэгч өөрөө удирдана. Ийм учраас зээл, төлбөрөө цаг хугацаандаа төлөөд байхад эрмэлзэл тухайн хүнд төрдөг байх нь л дээ.
-Улсын Их Хурлын даргын дэвшүүлсэн “Гурван төгөлдөршил” бодлогын хүрээнд хуулиас давсан журмуудыг цэгцлэх зорилт тавьсан. Тэгвэл Таны санаачлан, батлуулсан хуулийн дагуу Монголбанк журам батлах үүрэг хүлээж байна?
-Одоогийн байдлаар зээлийн мэдээллийн үйлчилгээ үзүүлэх тусгай зөвшөөрөлтэй хоёр компани байна. Эдгээр компани олон улсын жишиг платформ буюу онооны зам оруулаад ирчихсэн. Суурь нь байна, эрх зүйн орчин бүрдлээ. Одоо дүрмээ тохирох ёстой. Иймд Монголбанк холбогдох журам гаргах үүрэг хүлээж байгаа. Гэхдээ бүх талыг оролцуулж, хэлэлцүүлэг хийсний үндсэн дээр талуудын эрх ашгийг хангасан, манай нөхцөлд хамгийн оновчтой зохицуулалт гаргах ёстой гэдэг байр суурьтай байна. Монголбанк ч энэ шаардлагыг хангах бүрэн чадамжтай гэж харж байна. Бид шинэ зүйл зохиогоогүй, бусад улс орон удаан хугацаанд туршиж, сайжруулж ирсэн сайн жишгийг л Монголдоо нэвтрүүлэх ажил шүү дээ. Иргэн санхүүгийн сахилга баттай болно, системийн хэмжээнд чанаргүй зээл буурна гээд үр дүнг нь бүгд хүртэх ач холбогдолтой.
Улсын Их Хурлын Хэвлэл мэдээллийн газар
Тод индэр
Х.Ганхуяг: Татварын багц хуулийн шинэчлэл нь бизнес эрхлэгчдийг дэмжин, өрхийн орлогыг нэмэгдүүлж, хамгаалж, баталгаажуулахад чиглэж байна
Татварын багц хуулийн хэрэгжилттэй танилцаж санал, дүгнэлт гаргах, шаардлагатай бол холбогдох хуулийн төсөл боловсруулах үүрэг бүхий ажлын хэсгийн ахлагч, УИХ-ын гишүүн Х.Ганхуягаас татварын багц хуулийн шинэчлэлийн талаар тодрууллаа.
-Татварын багц хуулийн шинэчлэлийн онцлогийг танилцуулахгүй юу?
-УИХ-ын даргын захирамжаар байгуулагдсан манай ажлын хэсэг УИХ-ын Төсвийн байнгын хороо, Сангийн яам, Татварын ерөнхий газартай хамтран татварын багц хуулийн шинэчлэлийн талаар олон удаагийн хэлэлцүүлэг зохион байгуулсан. Нийтдээ 180 гаруй удаагийн хэлэлцүүлэгт 200 гаруй мянган иргэн, аж ахуйн нэгжийн төлөөлөл оролцож татварын багц хуулийн шинэчлэлийг хэрхэн хийх талаарх саналаа ирүүлсэн. Татварын ерөнхий хууль, Нэмэгдсэн өртгийн албан татварын тухай хууль болон Хүн амын орлогын албан татварын тухай хууль, Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын тухай хуулиудад өөрчлөлт оруулах талаар иргэд, аж ахуйн нэгжүүдийн саналыг ажлын хэсгийн санал, дүгнэлтийн хамт Сангийн яаманд хүргүүлсэн.
Татварын багц хуулийн шинэчлэлийн хүрээнд хувь хүний орлогын албан татварыг бууруулах, нийгмийн аль хэсэгт нь татварын хөнгөлөлтийг илүүтэй үзүүлэх талаар тодорхой тусгах, нэмэгдсэн өртгийн албан татварын хамрагдалтыг нэмэгдүүлэх талаар зохих өөрчлөлт оруулж, татварын уян хатан тогтолцоог бүрдүүлэхийг чухалчиллаа. Өнөөдрийн байдлаар нэмэгдсэн өртгийн албан татварт нийгмийн салбарын 70 хувь нь хамрагдаж байна. Энэхүү албан татвараас чөлөөлөгддөг хөдөө аж ахуйн салбарыг нэмэгдсэн өртгийн албан татварт хамруулдаг болгох эрх зүйн тогтолцоог бий болгох, иргэдийн сарын 500 мянган төгрөг хүртэлх худалдан авалтад төлсөн НӨАТ-ыг 100 хувиар, 800 мянган төгрөг хүртэлх худалдан авалтад төлсөн НӨАТ-ыг 50 хувиар, үүнээс давсан хэсэгт 20 хувиар тус тус хөнгөлж буцаан олгох зэрэг заалтуудыг тусгалаа.
-Аж ахуйн нэгжүүдэд татварын ямар хөнгөлөлт үзүүлэхээр төсөлд тусч байна вэ?
-Аж ахуйн нэгжийн албан татварын тухай хуульд өөрчлөлт оруулж, жижиг, дунд бизнес эрхлэгчдийг дэмжихэд чиглүүлэв. Аж ахуйн нэгжүүдийг татвараа төлөөгүй бол дансыг нь бүхэлд нь хаачихдаг байдлыг өөрчлөх нь зүйтэй гэж үзсэн. Тухайн аж ахуйн нэгжид тодорхой хугацаа өгч татвараа нөхөн төлөх боломжийг бүрдүүлэх ёстой. Мөн зарим нэг төрлийн татвар эргээд иргэд, аж ахуйн нэгжүүдийг өрөнд оруулдаг. Жишээ нь гаалиар дөнгөж бараа бүтээгдэхүүн нь орж ирэнгүүт олон төрлийн татвар ногдуулдаг хатуу тогтолцоо байсан. Тэгвэл тухайн бараа, бүтээгдэхүүнийг борлуулсны дараа буюу үр ашиг нь буй болсон цагт татвар ногдуулах нь зөв юм. Эдгээр татварын хөнгөлөлтийг буй болгосноор төсөвт ойролцоогоор 4-4.5 их наяд төгрөгийн дарамт учирна. Өөрөөр хэлбэл, улсын төсөвт орж ирдэг байсан 4-4.5 их наяд төгрөгийг эргээд хувийн хэвшил рүү шилжүүлж байна гэсэн үг. Татварын хөнгөлөлт, чөлөөлөлтөөр бизнес эрхлэгчдийг дэмжиж, ингэснээр иргэдийн худалдан авах чадвар сайжирч, эдийн засгийн эргэлт нэмэгдэнэ. Үндсэндээ бол татварын багц хуулийн шинэчлэлийн зорилго нь бизнес эрхлэгчдийг дэмжихээс гадна өрхийн орлогыг нэмэгдүүлэх, хамгаалах, баталгаажуулахад чиглэж байна гэсэн үг.
УИХ-ын Хэвлэл мэдээллийн газар
-
Өнөөдөр2023/04/11
УБЦТС: Өнөөдөр хийгдэх засварын хуваарь
-
Тод мэдээ2024/02/23
Халиа тошин үүссэн зургаан байршилд мөс зөөх ажил үргэлжилж байна
-
Тод мэдээ2024/11/05
“Монгол Улсын Засгийн газрын 2024-2028 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөр батлах...
-
Тод мэдээ2023/04/24
Нийт нутгийн 70 гаруй хувьд бэлчээрийн ургамал цухуйгаагүй байна