Чөлөөт бүс
“Улаанбаатарын мөнгөн шөнө-Баярын мишээл 2021” шинэ жилийн тусгай хөтөлбөрийг МҮОНТ-ээр хүлээн авч үзээрэй
Нийслэлийн Засаг даргын Тамгын газар, Соёл, урлагийн газраас жил бүрийн 12 дугаар сарын 31-ний үдэш “Улаанбаатарын мөнгөн шөнө” баярын цэнгүүнийг уламжлал болгон зохион байгуулдаг. Тус цэнгүүний энэ жилийн зохион байгуулалт болоод онцлогийн талаар Нийслэлийн Соёл, урлагийн газрын дарга Жанцанноровын Дамдинцэрэнгээс тодруулж, хариулт авлаа.
-“КОВИД-19” цар тахлын нөхцөл байдлаас үүдэн Улаанбаатар хот өндөржүүлсэн байдлын зэрэгт шилжсэн. Үүнтэй холбоотойгоор энэ жил “Улаанбаатарын мөнгөн шөнө” арга хэмжээг хэрхэн зохион байгуулахаар болсон бэ?
-Нийслэлийн Засаг даргын Тамгын газар, Соёл, Урлагийн газар жил бүрийн 12 дугаар сарын 31-ний үдэш нийслэлийнхээ төв талбайд “Улаанбаатарын мөнгөн шөнө” шинэ он угтах цэнгүүнийг зохион байгуулж ирсэн. Ингэхдээ тухайн жилд хит, олны хүртээл болсон уран бүтээлчид, хамтлаг, дуучдыг урьж оролцуулан иргэд, хотын удирдлагууд, урлаг соёлын салбарынхан хамтдаа Сүхбаатарын талбайд шинэ оноо угтдаг.
Мөн “Улаанбаатарын мөнгөн шөнө” шинэ жилийн баярын цэнгүүнийг зохион байгуулах ажлын хэсэг байгуулагдаж, олон хүний бүрэлдэхүүнтэй баг хамт олон хамтран тайз засал, гэрэл, хөгжим, болон бусад техник хэрэгслийг бэлдэх, төв талбайд сүлд модоо засаж, чимэглэх, он солигдох мөчид ёслолын буудлага зохион байгуулах гээд маш олон ажил зохион байгуулдаг байсан. “Улаанбаатарын мөнгөн шөнө” шинэ он угтах цэнгүүнийг маш олон хүн гэр бүлээрээ зорин ирж төв талбайд цугладаг. Тиймээс Нийслэлийн Цэргийн штаб, Цагдаагийн газар, Замын цагдаагийн газар, Онцгой байдлын газар, Эрүүл мэндийн газар, Мэргэжлийн хяналтын газар зэрэг байгууллага хамтран ажиллаж, үүрэг гүйцэтгэдэг. Үүнээс гадна “UBS” телевиз шууд дамжуулдаг байсан. Энэ жилийн хувьд “КОВИД-19” цар тахлын нөхцөл байдалтай холбоотойгоор мэдээж олон нийтийн арга хэмжээ зохион байгуулахгүй.
Гэхдээ жил бүрийн 12 дугаар сарын 15-нд төв талбайд сүлд модоо байрлуулж чимэглэдэг уламжлалын дагуу нийслэлийн сүлд модоо зассан. Харин “Улаанбаатарын мөнгөн шөнө” шинэ он угтах баярын цэнгүүнээ телевизийн контент хэлбэрээр зохион байгуулах санал гаргаж, зөвлөлдсөний үндсэн дээр Монголын үндэсний олон нийтийн телевизийн 51 жилийн түүхтэй “Баярын мишээл” шинэ жилийн баярын нэвтрүүлэгтэй нэгтгэн “Улаанбаатарын мөнгөн шөнө - Баярын мишээл 2021” шинэ жилийн тусгай хөтөлбөрийг улс орон даяар хүргэхээр боллоо. Эрхэм үзэгчид та бүхэн МҮОНРТ-ийн “Үндэсний телевиз”, “Монголын мэдээ”, “MNB” спорт суваг болон “Mongolian National Broadcaster” фэйсбүүк хуудсаар маргааш буюу энэ сарын 31-ний 22:00 цагт “Улаанбаатарын мөнгөн шөнө - Баярын мишээл 2021” шинэ жилийн тусгай хөтөлбөрийг хүлээн авч үзээрэй.
-“Улаанбаатарын мөнгөн шөнө – Баярын мишээл 2021” урьд өмнөх “Баярын мишээл” шинэ жилийн баярын хөтөлбөр, “Улаанбаатарын мөнгөн шөнө” цэнгүүнээс юугаараа илүү өвөрмөц, онцлог байх вэ?
-МҮОНТ-ийн уран бүтээлчидтэй ярилцаад “Улаанбаатарын мөнгөн шөнө - Баярын мишээл 2021”-ийн төлөвлөгөөг боловсруулахдаа зөвхөн өнгөрч буй онд хамгийн их олны хүртээл болсон, хит бүтээл болоод хамтлаг, дуучдыг урьж оролцуулсан теле концерт хэлбэрээр хийх бус шинэ содон шинэлэг санаа агуулсан баярын хөтөлбөр, контент бүтээх шийдэлд хүрсэн. Ингэхдээ уран бүтээлүүдийг арав арван жилээр нь багцалсан, таван хэсэг зохиомжтой буюу өөрөөр хэлбэл хагас зууны хит бүтээл, түүнийг амьдруулсан уран бүтээлчдийг урьж оролцууллаа. Мөн үe үeийн төлөөлөл болгон олны танил зочдыг урьж оролцуулан бага нас, шинэ жилийн баяртай холбоотой дурсамжуудыг нь хуваалцаж байгаа. Жишээлбэл 1970, 1980, 1990, 2000, 2010 оны үед шинэ жилийн баяр, он солигдох мөчийг хэрхэн тэмдэглэж байсан, тухайн үед ямар уран бүтээл хит болсныг эргэн сануулахыг хүссэн.
Үүнээс гадна МҮОНРТ-ийн Алтан сан хөмрөгт маш үнэт ховор архивууд бий. Энэ үнэт архивын дуу дүрснээс багахан хэсгийг “Улаанбаатарын мөнгөн шөнө - Баярын мишээл 2021” баярын хөтөлбөрт оруулж байгаа.
Энэ тусгай контентыг бэлдэхэд МҮОНТ-ээс асар богино хугацаанд том баг хамт олон, инженер техникийн ажилчид маш сайн зохион байгуулалтад орж ажиллалаа. Түүнчлэн зураг авалтын талбай, студи, бусад шаардлагатай өрөө, тасалгаануудад ариутгал хийж, арын албанд ажиллаж буй баг хамт олон, бүх хүнээс шинжилгээ авч, эрүүл аюулгүй орчныг ханган ажилласан. Үүнээс гадна “КОВИД-19” цар тахлын нөхцөл байдалтай холбоотойгоор хатуу хөл хорио тогтоосон энэ цаг үед Улсын онцгой комиссоос гаргасан заавар чиглэлийн дагуу Нийслэлийн Мэргэжлийн хяналтын газар, Эрүүл мэндийн газрын хяналтын дор халдвар хамгааллын дэглэмийг чанд баримтлан баярын хөтөлбөр, контентод оролцсон уран бүтээлчиддээ баярлалаа гэж хэлмээр байна.
Уригдан ирж буй уран бүтээлчид “Энэ жилийн “Улаанбаатарын мөнгөн шөнө – Баярын мишээл 2021” баярын хөтөлбөрийн тайз, гэрэлтүүлэг маш их таалагдсан. Мөн хуучны хит бүтээлүүдээ дахин амьдруулж, сайхан дурсамжуудаа сэргээж байгаадаа маш их баяртай байна” гэдгээ хэлж байсан.
Онцгой нөхцөлд ажиллаж байгаа төрийн албан хаагчдын хүүхдүүдэд Нийслэлийн Засаг даргын бэлэг гардуулна
-Нийслэлийн Соёл, урлагийн газраас “Улаанбаатарын мөнгөн шөнө” шинэ жилийн баярын цэнгүүний хүрээнд ямар арга хэмжээнүүд зохион байгуулдаг байсан бэ. “КОВИД-19” цар тахлын нөхцөл байдлаас үүдэн Улаанбаатар хот өндөржүүлсэн байдлын зэрэгт шилжсэнтэй холбоотой энэ удаад ямар өөрчлөлтүүд оров?
-Нийслэлийн Соёл, урлагийн газар “Улаанбаатарын мөнгөн шөнө” шинэ он угтах цэнгүүнийг хариуцан зохион байгуулахаас гадна сүлд мод засах, он солигдох мөчид ёслолын буудлага буудуулах болон дүүрэг бүрт сүлд мод байрлуулах, чимэглэх болон бусад шинэ жилийн арга хэмжээнүүдийг зохион байгуулж ирсэн. Энэ жил ч мөн адил бид “Улаанбаатарын мөнгөн шөнө - Баярын мишээл 2021” хөтөлбөрийн арын албанд багаараа ажиллаж байгаа.
Энэ жил зарим дүүрэгт л сүлд мод чимэглэсэн. Бусад олон нийтийг хамарсан арга хэмжээнүүд цар тахлын нөхцөл байдал, хатуу хөл хорио тогтоосонтой холбоотойгоор цахим хэлбэрт шилжсэн.
Мөн өнгөрсөн жилүүдэд “Улаанбаатарын мөнгөн шөнө” арга хэмжээний хүрээнд Нийслэлийн Засаг даргын бэлгийг Хүүхдийн асрамж, халамжийн төв, Түр хамгаалах байрны хүүхдүүдэд хүргэдэг байсан. Энэ жил дээрх зорилтот бүлгийн хүүхдүүдээс гадна онцгой нөхцөлд ажиллаж байгаа төрийн албан хаагчдын хүүхдэд Нийслэлийн Засаг даргын бэлэг өгч байгаа.
-Та “Баярын мишээл” шинэ жилийн баярын хөтөлбөр, “Улаанбаатарын мөнгөн шөнө” цэнгүүнтэй холбоотой өөрийн хамгийн сайхан дурсамжаасаа хуваалцаач?
-Өмнө нь он солигдох мөчийг дандаа гэртээ тэмдэглэдэг байсан. Тийм дээ ч мэдээж гэр бүлээрээ жил бүрийн “Баярын мишээл” хөтөлбөрийг алгасахгүй үздэг. 2016 онд Нийслэлийн Соёл, урлагийн газрын даргаар томилогдоод “Улаанбаатарын мөнгөн шөнө” шинэ он угтах цэнгүүнийг зохион байгуулж, 2016-2017, 2017-2018, 2018-2019 гээд гурван жил Улаанбаатар хотынхоо төв талбайд нийслэлчүүдтэйгээ он гаргасан. Хэдий төв талбайд хариуцсан ажлаа хийж байсан цаг мөч ч гэлээ он солигдох 00:00 цагийг хүлээж, төв талбайд цугласан тэр олон хүмүүстэйгээ хамтдаа “Тав, дөрөв, гурав, хоёр, нэг...” гэж тоолоод шинэ жилийн баярын салют буудахыг харах мөч хамгийн сайхан дурсамж болж үлдсэн. Хэдий жил бүрийн 12-р дугаар 31-ний үдэш маш хүйтэн байдаг ч гэлээ нийслэлийнхээ төв талбайд хуучин жилээ үдэж, шинэ оноо угтах гэж буй хүмүүсийн уур амьсгал орчноо гоё, дулаан болгодог.
Чөлөөт бүс
Монгол орны нийт нутаг дэвсгэрийн 60 гаруй хувьд тарвага амьдрах боломжтой
Монгол орны нийт нутаг дэвсгэрийн 60 гаруй хувьд тарвага амьдрах боломжтой. Олон жил дараалан бүлийн хэвийн үржил, нөхөн төлжилтийг тооцолгүй эрчимтэй агнасан, тархац нутгийн зарим хэсэгт газар тариалан эрхэлсэн, тахал өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх зорилгоор сийрэгжүүлэх агналт, устгал их хэмжээгээр хийсэн, тархац нутгийн дийлэнх хэсэгт ган болж, тарга тэвээрэг муу авч өвөлжихөд шаардлагатай өөхөн давхаргаа хуримтлуулж чадаагүй зэрэг нь тарваганы тоо толгой буурах, тархац нутаг хумигдах үндсэн шалтгаан болдог байна.
Эх сурвалж: Экологийн цагдаагийн алба
Чөлөөт бүс
Нарны баярын нандин уламжлал
Өвөрмөц соёл, гайхам ахуй, уламжлалаа өнөөдрийг хүртэл хадгалж, өвгөдөөс өвлөсөн заншил, ёсоо түмэн зуунаар өвлөж хахир хатуу цагийг өнтэй давж, урин хавартай золгосны Нарны баяр, Наурызын баяр хаяанд ирлээ.
Дэлхийн нүүдэлчдийн өв уламжлалыг шингээн, түүчээлж ирсэн Монголын ард түмэн Казахуудын эл баярыг дэлхийн 50 гаруй улсын 400 сая хүн урин цагтай золгосны, үндэстэй бүхэн хөдөлж, үртэй бүхэн төллөж буйн баяр хэмээн тэмдэглэдэг. Өдөр шөнө тэнцэж орчлонгийн нэгэн сайхан улирал золгож буй мөч. Алтан нараа шүтэн дээдэлж ирсний баяр хэмээн хүндэтгэдэг.
Наурыз баяр нь үгийн гарал үүсэл, утга санааны хувьд эртний перс хэлний “ноу” “нов” “нав” гэсэн авиа сэлгэх хувилбартай, “шинэ” “руз” (рыз) “өдөр” гэсэн хоёр үгний нийлбэрээс үүссэн “Наурыз” буюу “Шинэ өдөр” гэсэн утгатай. Эл баярыг нийтийн он тооллын өмнөх 4-7 дугаар зууны үед эртний Перс оронд тэмдэглэж эхэлсэн түүхтэй юм. Тэр цагаас хойш эл баярыг одоогийн Дундад Ази, Ойрхи Дорнодын олон арван ард түмэн уламжлан авч нэг талаар угийн ёс жаягаар нь, нөгөөтэйгүүр өөр өөрийнхөө ахуй амьдрал, аж ахуй, ёс заншилтай нягт холбогдуулан өргөн тэмдэглэж иржээ.
Наурызын баяр нь дэлхий нийтээр хэрэглэж буй цаг тооны хуанлигаар 3 дугаар сарын 22-ны өдөр буюу өдөр шөнө хоёр тэнцсэн өдөр тохиодог бөгөөд 2010 онд НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 64 дэх хуралдаанаар Наурызыг олон улсын баяр болгон баталжээ. Улмаар ЮНЕСКО (НҮБ-ын боловсрол, шинжлэх ухаан, урлагийн байгууллага) Наурыз баярыг “Дэлхийн халдашгүй соёлын өв”-д бүртгэсэн байна.
Казах түмэн эл баярыг 1937 он хүртэл өргөн тэмдэглэж ирсэн ч тухайн үеийн улс төр, үзэл суртлын үйл явдал, хүчин зүйлийн улмаас 1990 он хүртэлх хугацаанд тасалдан, түүнээс хойш Улаанбаатар хот, Баян-Өлгий аймаг болон Казах иргэд олноор аж төрдөг хот, суурин газруудад өргөн тэмдэглэж эхэлжээ.
Өвөрмөц соёл, гайхам ахуй
Наурыз бол шашны баяр бус, байгаль эхтэйгээ хүйн холбоотой хүн төрөлхтний баяр юм. Иймдээ ч хүндэтгэн дээдэлж, баярлан цэнгэдэг.
Ард түмний дунд тархсан домгоор бол гуравдугаар сарын 21-ний шөнө ивээлт өвөө Кызыр даян дэлхийг хэсдэг хэмээдэг. Тийм учраас 21-ний шөнийг "Кызырын шөнө” гэдэг юм. Энэ нь Монголчуудын Цагаан өвгөн битүүний шөнөөр айл болгонд зочилдог гэдэгтэй утга нэг аж.
Нэгэн шинэ өдөр эхэлж байна... Ургахын улаан нараа баясалтай угтаж, амны билэгтэй хүн энэ өдөр шинэ оны ургах нарнаар апагийн /эмээ/ шашугаас /хишиг/ хишиг хүртэнэ. Ингэж хүртэхдээ апа, хүн болгоны гарт өгөхгүй. Олон хүүхдийн дунд агаарт өргөдөг. Шашуд чихэр, боов, цагаан идээ багтана. Нэг ёсондоо аль түрүүлж авсан нь илүү амны хишигтэйд тооцогддог ч уламжлал бий. Мөн баяраар аксакалуудаа /өвгөд/ хүндэтгэн, ах дүүс, хотол олноороо учран золгож ирэх жилийнхээ амжилт, ажил үйлс, хийж бүтээх зүйлсээ шүүж хэлэлцэн өтгөс нь залуустаа үг, сургаалиа айлдан үлдээдэг онцлогтой.
Мөн бүх хүн анхны нар харж, наранд сүү өргөж хүндэтгэнэ. Гэрийн эзэгтэй нар гэрийнхээ тооныг сүүгээр мялааж, хаалганыхаа босгыг тосоор мялаадаг ёс ч бий. Баярын үеэр бүгд үндэсний хувцсаа өмссөн байх ба үдэж буй оныхоо ажил үйлс, ололт амжилтаа хүүрнэн дүгнэж, шинэ ондоо аз хийморь, арвин баялаг амжилттай байхыг ерөөн хүсдэг. Эдгээр зан үйл нь Монголчуудын цагаан сарын баяр тэмдэглэхтэй адилхан бөгөөд хэдэн өдрийн өмнөөс бэлддэг.
Нарны баяраа угтаж ойролцоох булаг шандны эхийг сэргээж эргэн тойрныг нь цэвэрлэнэ. Наурыз баярын үеэр ундаргыг нь гаргаж цэвэрлэсэн булаг шанд хэзээ ч татардаггүй, буян хишгээ олон түмэнд хүртээдэг хэмээн үздэг. Түүнчлэн гэр орон, тавилга, эд хогшил, хувцас, хашаа хороо, гэрийн ойр орчныг цэвэрлэнэ. Учир нь шинэ жилээ цэвэр цэмцгэр угтвал тэр жилдээ эрүүл саруул байхыг билэгддэг учиртай юм. Мөн "Буян хишиг, эв нэгдэл жилийн эхээс эхтэй” гэж үзээд бүтэн жилийн турш идээ цагаа элбэг дэлбэг, хур бороо ихтэй байхыг ерөөж, шөнө бүх сав суулгаа сүү тараг, ингэний хоормог, уураг зэрэг цагаан идээ, буудай арвай, шар будаа, эрдэнэ шиш зэрэг будааны төрөл болон булгийн тунгалаг усаар дүүргэж тавьдаг. Энэ өдөр цас бороо орвол "тэнгэрийн хишиг орлоо" хэмээн билэгдэж, "ирж буй жил сайхан жил болно" гэж баярладаг.
Наурыз баярын үеэр ахан дүүс, хотол олонтойгоо золгох үед “Наурыз баярын мэнд! Муу бүхэн газрын гаваар орог, идээ будаа арвин байг, талаар дүүрэн малтай, гэрээр дүүрэн хүүхэдтэй болоорой!” хэмээн ерөөдөг байна. Хоёр эрэгтэй хүн өөд өөдөөсөө харж зогсоод гараа атгалцан баруун зүүн хоёр талаараа цээжээрээ нийлж золгодог бөгөөд энэ нь бие биенээ хүндэлж, хүндлэл үзүүлж буйн илэрхийлэл. Ийнхүү золгодог нь “Амь насны минь түшиг цээж минь, амьдралыг минь тэтгэгч хоёр гар минь эрүүл байг” гэсэн утгатай ажээ. Харин эмэгтэйчүүд хоорондоо тэврэлдэн золгоно.
Наурызын баяраар Казахын ард түмэн архи хэрэглэхийг хатуу цээрлэдэг. Учир нь " харам” буюу хар идээ гэж үзэн ариун идээний дэргэд байлгаж болдоггүй заншилтай.
Наурызын баярын хамгийн чухал идээний нэг бол көже /шөл/. Уг шөлийг ус, мах, гурил, давс, будаа, өөх, аарц зэргээр хийдэг бөгөөд долоогоос доошгүй идээний дээж ордог уламжлалтай. Мөн Наурыз шөлийг том тогоонд хийж олуулаа хүртэнэ. Учир нь нэг тогооноос хоол идсэн хүмүүс эвтэй найртай байж найзалж, нөхөрлөхийг билэгдсэн заншил юм. Баяраар доод тал нь 40 айлаар орж идээ будаа шөлнөөс амсаж, баярын мэнд хүргэх тусам сайн хэмээн үзнэ.
Наурызын баяраар залуус хосоороо савлуураар савлуурдаж тоглодог бөгөөд энэ үед дуулж хөгжилдөх, хоорондоо дотносон танилцах, сэтгэлийн үг хэлэлцэх, болзох хором болдог гэж хэлж болно. Айтыс хэмээх харилцаа дууны тэмцээн болдог бөгөөд энэ нь казахын урлаг уран зохиолын онцгой нэгэн төрөл буюу ардын яруу найргийн төрөлд багтдаг. Уг тэмцээнд оролцогсод урьдчилан ямар нэгэн бэлтгэл хийхгүй бөгөөд хоёр хоёроороо сууж тухайн байдал, баяр ёслолын агуулгад тааруулан санаанаасаа зохиож доомбордож харилцан дуулна. Энэ мэтчилэн Нарны баяраар олон тоглоом наадгай тоглож, хөгжилдөн цэнгэдэг байна.
6000 жилийн тэртээх өвийг тээгчид
Гялтганасан чулуугаар эмээлийн бүүргээ чимэглэсэн, чоно, үнэг, хярс гээд ан амьтны гоёмсог арьс ганзагалж, сүрлэг малгай, мөнгөн бүс, нүд хужирлам өмсгөлтэй, гартаа бор бүргэдээ дэвүүлсэн ийм дүр төрхийг та бүхэн олонтаа харсан байх. Энэ бол нүүдэлчдийн хүн төрөлхтөнд үлдээсэн "ҮНЭ ЦЭНЭ” буюу бүргэдээр ав хийх зан үйл, уламжлал.
Монгол төрийн зөв бодлогын үр дүнд сүүлийн жилүүдэд "Бүргэдийн баяр” жуулчдын хамгийн их зочилдог аялал жуулчлалын том эвент болов. "Бүргэдийн баяр”-ын цар хүрээ олон улсын анхаарлын төвд орж, зөвхөн 2019 онд зохион байгуулагдсан Бүргэдийн баярыг гадаад, дотоодын нийт 20 мянга гаруй хүн үзэж, сонирхсон юм. Мөн Монгол руу зорих жуулчдын хайлтад хамгийн их өртдөг түлхүүр үгэнд Алтай таван богд, "Бүргэдийн баяр” оржээ.
Төр засгийн бодлого, дэмжлэгийн хүчинд бүргэдчидийн тоо ч эрчимтэй өсөж байна. Одоогоор манай улсад 650 орчим бүргэдчид байгаа гэсэн тоон мэдээлэл бий. Нөгөөтэйгүүр сүүлийн хэдэн жил бүргэдийн холбогдолтой эрдэм шинжилгээний бага хурал зохион байгуулах болов.
Өнгөрсөн 2014 онд Израйлийн гэрэл зурагчин Ашер Свиденский Баян-Өлгий аймагт ажиллах үеэрээ 13 настай Н.Айшолпан охиныг бүргэдээр ан хийж буй тухай гэрэл зургийн сурвалжилгыг "BBC" агентлагийн цахим хуудаснаа нийтэлсэн байдаг. Ингэснээр "The Eagle Huntress” хэмээх Н.Айшолпаны тухай баримтат киног бүтээж Монгол Улсын нэр дэлхий дахинаа түгэв.
Казахын үндэстний ёс заншилд бүргэд эзнээ муу бүхнээс хамгаалж, тэжээсэн эзнээ урт наслуулдаг гэж үздэг. "Бүргэд ан хийх эрдмээ эзнээсээ өөр хүнд үзүүлдэггүй. Анх гаршуулсан эзнээсээ өөр хүнд очдоггүй” учиртай.
Бүргэдийг гаршуулахад олон шинж тэмдгийг хардаг гэж хашир бүргэдчид ярих нь бий. Хамгийн түрүүнд нүдийг нь хардаг аж. Мөн гадна талын биеийн байдал болоод хөлийн сарвууны олон үе нь хаан бүргэдийн шинжийг агуулдаг байна. Ан хийлгэж сургах, бүргэдээ буцааж ирүүлэх гээд маш нарийн дадлыг эзэмшүүлэхийн тулд цаг хугацаа, нарийн мэдрэмж, байгалийн холбоо их чухал. Энэ бүхэн хүн төрөлхтөд үлдээсэн их "ҮНЭ ЦЭНЭ”, их өв юм.
Дэлхийн бөмбөрцгийн хойд хагасаар тархан нутагладаг цармын бүргэд 2500-3000 метр өндрөөс хулгана, зурам андахгүй хардаг хурц хараатай, үнэг, хярс, туулай, тарвага зэрэг бусад ан амьтнаар хооллодог ба 30-50 жил насалдаг. Манай бүргэдчид нөхөн үржих, тоо толгойг нь өсгөх зорилгоор уг шувууг 6-10 настайд нь байгальд нь буцааж тавьдаг учиртай.
Ұлс оң болсын, Ақ мол болсын
Улаанбаатар хот дахь Баян-Өлгий аймгийн нутгийн зөвлөлийн дарга
Нажкейн Тилеухан
Чөлөөт бүс
Тэнгэрт болсон гайхалтай явдал
Дэлхий ертөнцийн нууц нь үл тайлагдах гайхамшгууд үргэлжилсээр... 1961 онд Охаёо мужид Америкийн нисгэгч нислэг үйлдэж байжээ. Тэр үед цаг агаар их таагүй, үүлэн завсраар туссан нарны гэрэл нисгэгчийн нүдийг сохлох шахаж байж. Нисгэгч гэнэт маш ойрхон өөр нэгэн онгоц нисч явахыг олж харсан байна. Гайхамшгийн хүчээр мөргөлдөхгүй өнгөрч чадсан ч онгоцныхоо далавчаар нөгөө онгоцны их биеийг шүргэж орхижээ. Газардсаныхаа дараа нисгэгч рапортондоо дэлхийн II дайны үеийнхтэй адил нисэх аппараттай мөргөлдөх шахсан тухайгаа бичжээ.
Түүний дүрсэлснээр мөргөлдөх шахсан онгоц нь дайны үеийн онгоцтой адил, нэг хүний суудалтай, том далавчтай, онгорхой кабинд нь савхин хүрэм, том шил зүүсэн нисгэгч байсан аж. Энэ явдлыг сонссон нислэгийн аюулгүй байдлыг хариуцсан офицерууд тухайн онгоц нь түүхэн кино авахад зориулан хуулбарлан бүтээсэн онгоц байсан гэж үзжээ. Гэтэл хэдэн сарын дараа нэгэн нислэгийн буудал дээрээс рапортонд дурдсан онгоцтой маш адилхан онгоц олдсон байна. Шинжээчид энэ онгоцыг маш хуучных, нисэх боломжгүй, тийм учраас өнгөрөгч зуны хэрэг явдалд огтхон ч хамаагүй гэсэн дүгнэлтийг гаргаж. Эл явдал үүгээр дууссангүй. Олдсон онгоцны сэгээс хуучин бүртгэлийн дэвтэр олджээ.
Дэвтэр дээр 1911 онд бичигдсэн тэмдэглэгээ байсан байна. Сүүлийн нислэгийнхээ үеэр уг онгоц маш хурдтай нисч байсан “Сонин хийцтэй мөнгөлөг онгоцтой арай л мөргөлдчихөөгүй, далавчаараа шүргээд өнгөрсөн” хэмээн бичсэн байжээ. Үнэхээр онгоцны бүхээг дээр далавчаар шүргэсний ул мөр болсон зураас, будаг ховхорсон байхыг илрүүлсэн, түүнчлэн тэндээс хөнгөн цагааны үлдэц олсон нь орчин үеийн онгоцны хийцэд ордог найрлагатай яв цав таарч байсан гэнэ. Тэгэхээр дайны үеийн нисгэгч 50 жилийн дараах үед очин нислэг хийсэн үү, эсвэл 60-аад оны нисгэгч өнгөрсөн үед очсон уу гэдэг нь тодорхойгүй хэвээр үлдэж байна. Дээр өгүүлсэнд итгэх эсэх нь уншигч таны л хэрэг юм шүү.
